Rapor No.7 | Orta Asya'da Enerji Varlığı: Uluslararası Dengeler ve Stratejik Ortaklıklar

Giriş

Ülkelerin gelişmişlik düzeyleri, genel yapısı, dış politikada etkinlikleri ile enerji kullanımları arasında görünür bir doğru orantı bulunmaktadır. Ülkenin sürdürülebilir bir ekonomi, uluslararası alanda etkinlik kurma, rakiplerini etkileyebilme kapasitesini arttırma için enerji ve doğal kaynak kullanımına ihtiyacı vardır. Gelişmiş ülkelerde gerekli enerjinin karşılanması isteği sadece bunlarla sınırlı kalmamakta, özellikle gelişmekte olan ülkelerde de enerji açlığı görünür derecede artmaktadır. Bu da enerji kaynakları üzerinde etkinlik kurma isteğini arttırırken, bu kaynaklara sahip olan ülkelerin de önemini etkilemektedir.

Zaman içerisinde teknolojik gelişmelerle birlikte enerji tüketimi de bir o kadar artmakta. "International Energy Agency"nın (Uluslararası Enerji Ajansı) verilerine göre 2000’lerin başlarından itibaren artıştaki hızlanma 2040’lı yıllara gelene kadar her yıl %2 dolaylarında artması bekleniyor. Erişilebilen petrol rezervlerindeki azalma ülkeleri doğalgaz kullanımına iten bir faktörken, teknolojik gelişmeler de doğal gazı tercih edilir hale getirmekte. Küresel ısınma, iklim değişikliklerinin de giderek artması göz önüne alınarak ülkelerin enerji kullanımında yenilenebilir enerji kaynaklarının önemini artırır halde. Ülkeler buna yönelik sorumluluklarının ve önlemlerin farkına varsalar da kendi enerji, coğrafya ve ekonomi politikalarını göz önünde tutarak fosil yakıt kullanımına öncelik vermeye devam etmekte. Günümüze gelindiğinde ise eskiye göre güneş, rüzgâr, hidroelektrik gibi yenilenebilir enerji kaynakları ülkelerin enerji politikalarında yerlerini genişletmeye başlamıştır.

Enerji konusu başlıca ayrı bir alan olsa da etkileri toplumsal, siyasal, ekonomik alanlarda dünya genelinde belirleyici roller oynamakta. Buna bariz bir örnek vermek gerekirse OPEC ülkelerinin batılı ülkelere karşı uyguladığı petrol ihracatı azaltma faaliyetleri 1973’te Petrol Krizi’ni çıkarmış, ekonomik olarak dünya genelinde etki yaratarak uluslararası sistemi de derinden etkilemiştir.

Enerji açısından stratejik öneme sahip Orta Asya başta petrol ve doğal gaz varlığı nedeniyle büyük önem taşımakta ve buradaki ülkeler kalkınma, güvenlik, ekonomik büyüme ve daha birçok dış politik hedeflerini bu enerji varlıklarının ihracı ile sağlamayı hedeflemektedir.

Orta Asya Ülkelerinde Enerji Varlığı ve Stratejik Önemi

Orta Asya geneline bakıldığında bölgedeki doğalgaz ve petrol gibi enerji kaynakları açısından dünya genelinde büyük öneme sahiptir. Sovyetler Birliği dağılmasından sonra özellikle ABD bölgede üstünlük kurmak istemekte. Bunun en önemli nedeni şüphesiz ABD’nin petrol üretim ve tüketiminde dünya genelinde ilk sıralarda olmasıdır fakat değinilmesi gereken diğer noktada ABD enerji anlamında bu bölgeye bağlı değildir. ABD enerji güvenliğinin yanı sıra bölgeyi küresel teröre karşı mücadele, çıkarlarının korunması, insan hakları ihlallerinin önüne geçme, Rusya ve Çin gibi yükselen güçlerle mücadele için bir alan olarak görmekte.

Rusya ise şüphesiz başta doğalgaz olmak üzere büyük bir enerji ihracatçısı konumundadır. Orta Asya da SSCB dağılışından sonra hakimiyeti zayıflamış olsa da son sürece bakıldığında Orta Asya ülkelerinin özellikle Avrupa’ya olan enerji ihracında egemenlik kurmaya çalışmıştır. Bölgeye yakınlığı nedeniyle ve uzun yıllar Rus etkisinde olan Orta Asya bölgesinde sahip olduğu egemenliğini sürdürme amacındadır. Özellikle ticareti ve alt yapı çalışmalarını geliştirme amacıyla bu ülkelerle ilişkilerini iyi tutarak askeri üsler sayesinde olası güvenlik tehditlerinden de korunmak amacıyla bu bölgede hayati çıkarları bulunmakta.

Enerji anlamında yükselen ve bölgede çıkar tanımlamaları olan bir diğer ülke Çin. Son çeyrekte Çin enerji anlamında kendine yetebilen bir ülke konumundayken nüfusa, teknolojik gelişmelere ve sanayileşmeye bağlı olarak enerji tüketiminde en üst sırada olduğunu söyleyebiliriz. Özellikle yenilenebilir enerji anlamında da önemli atılımlarla öne çıksa da hidrokarbon kullanımında üst sırada yer almakta olması Orta Asya bölgesini Çin için önemli bir hale getirmekte. Ayrıca ticaret konusunda büyüklüğü tartışmasız olduğundan, bölge Çin için ayrı bir önem teşkil etmekte.

Şüphesiz bölgede stratejik öneme sahip bir diğer ülke İran’dır. Aslında doğalgaz üretiminde üst sıralarda bulunsa da ihracat anlamında yeteri kadar üretemiyor çünkü iç tüketimi ile neredeyse aynı ölçüde üretmekte. Türkmenistan ile yaptığı iş birliği ithalatının artması bunu gösterir nitelikte. Fakat İran için bölge ihracat ve taşımacılık için karşılıklı bir öneme sahip. İran özellikle Orta Asya ve Orta Doğu arasında bir köprü olarak görüldüğünden enerji denkleminde de önemli bir konumda bulunmakta.

Kazakistan

Kazakistan petrol ve doğalgaz başta olmak üzere kanıtlanmış rezervler bakımından önemli bir konumdadır. Enerji varlığı ülkeyi dünya genelinde etkin ve önemli bir aktör konumuna getirmektedir. Başta Rusya ve Çin ile olan enerji anlaşmaları ülkeyi önemli bir konuma taşımaktadır. Olası bir Avrasya Birliği kuruluşunda Kazakistan’ın rolü yadsınamaz derecede önemlidir. Çin’in artan gücü dikkate alındığında Kazakistan önemli bir enerji potansiyeli konumundadır.

Kazakistan enerji ihracında önemli hatlara sahiptir. En önemlileri Rusya genelinde bulunmaktadır. Kazakistan bu hatlar ile Rusya’ya enerji ihraç ederken bir yandan bu ülke üzerinden Avrupa Birliği pazarlarına da enerji ihracatı gerçekleştirmektedir. Doğrudan Çin’e de hatları bulunan Kazakistan bu ülkeye de doğalgaz ihracatı gerçekleştirmekte. Ayrıca batıya yönelik Trans-Adriyatik Boru Hattı gibi projeler gerçekleştirerek doğrudan bir ihracat gerçekleştirmeyi hedeflemektedir. Şüphesiz Türkiye de burada önemli noktadadır; Orta Asya’yı Ceyhan’a bağlayan boru hattı ile dünya geneline açılma hedefindedir.

Fosil yakıtların haricinde Kazakistan yenilenebilir enerji bağlamında son 10 yılda büyük gelişim göstermiştir. Başta hidroelektrik, rüzgâr, güneş olmak üzere önemli alanlarda gelişim göstermekte ve potansiyel bir hacme sahip olmaktadır.

Özbekistan

Zengin rezervlere sahip Orta Asya'da doğalgaz rezervi bakımından önemli bir konumda bulunmaktadır. Günümüze bakıldığında Avrasya olarak tanımlanan bölgede Rusya ve Türkmenistan’dan sonra doğalgaz üretiminde 3. sırada yer almakta. İhracatının önemli bir kısmını başta Rusya olmak üzere Çin, Tacikistan, Kırgızistan, Kazakistan olmak üzere bölge ülkelerine gerçekleştirmektedir.

Özbekistan Orta Asya-Çin hattıyla doğalgazı Çin pazarlarına ulaştırmakta, Çin için önemli bir konumda yer almaktadır. Bu ihracatlar sayesinde Özbekistan enerji ihracı ile ekonomik kalkınmasını gerçekleştirmeyi hedeflemekte ve dış politikada özellikle enerji diplomasisinde etkin bir konumda yer almayı hedeflemektedir.

Başta rüzgâr ve güneş olmak üzere yenilenebilir enerji bağlamında projeler yürütmektedir. Bununla birlikte enerji güvenliğini sağlayarak çevresel etkilerden kurtulmayı hedeflemektedir. Karbon salınımındaki artışın önüne geçilerek iklim değişikliği ve küresel ısınma konularına da önem vermektedir.

Türkmenistan

Bölgede zengin doğal gaz rezervleri bakımından önemli bir konumda olan Türkmenistan, rezervleri en iyi şekilde yönetmeyi, ekonomik kalkınmayı sağlamayı hedeflemektedir. Çin, Rusya, İran gibi ülkelerle enerji iş birliğini arttırarak ihracat alanını genişletme amacındadır.

Diğer Orta Asya ülkeleri gibi yenilenebilir enerjiye de büyük önem vererek bağımlılıktan kurtulma ve enerji kalemlerinde çeşitlendirmeye gitmeyi hedeflemektedir. Ayrıca anlaşmalar yoluyla özellikle uluslararası alanda büyük güçlerle anlaşmalar yaparak alt yapı çalışmalarını genişletmeye ve ihracat kapasitesinde artışa gitmeyi hedeflemektedir.

Türkmenistan Soğuk Savaş yıllarından beri tarafsız bir politikada yer almış, iki kutup arasında dengeleri hassasiyetle gözetmiştir. Fakat Rusya’ya yakınlığı bu politikayı sınırlandırır niteliktedir. Dolaylı yollardan da olsa özellikle ekonomik anlamda etkisinden tam anlamıyla kurtulamamıştır. Dış politikası genel anlamda barışa yöneliktir.

Tacikistan

Genel olarak Orta Asya ülkeleri içinde doğalgaz ve petrol rezervleri bakımından yetersiz bir konumdadır. Ülke içinde kaynakların araştırılması çalışmaları genişletilmeye uğraşılsa da ülkenin asıl varlığı su kaynakları ve maden varlığıdır. Zengin nehir yatakları varlığıyla Tacikistan yenilenebilir enerji bakımından öne çıkan bir ülke konumuna gelmeyi hedeflemekte, hidroelektrik potansiyeli yüksek bir ülke olmak amacındadır.

Kırgızistan

Tacikistan gibi Kırgızistan da dağlık bölgelerin çok olması nedeniyle zengin su kaynaklarına sahiptir. Bu varlık da ülkeyi özellikle hidroelektrik konusunda önemli bir konuma getirmekte.

Diğer Orta Asya ülkeleriyle iş birliği özellikle enerji kaynakları ve elektrik enerjisi bağlamında yürütülmektedir. Rusya ile ilişkileri genel anlamda doğalgaz ithali üzerine yürütülmekte ve ticari ilişkileri geliştirmektedir. Çin ile ise alt yapı ve ticari konularda iş birliği geliştirmeyi sürdürüyor. Özellikle Çin’in "Bir Kuşak Bir Yol" projesi kapsamında ilişkiler geliştirilmekte.

Orta Asya’da Azerbaycan: Enerji ve Stratejik Ortaklık

Coğrafi olarak Orta Asya sınırlandırmaları içinde bulunmasalar da iki ülke stratejik olarak kendi aralarında olduğu gibi Orta Asya ülkeleriyle de ekonomik, siyasi ve özellikle enerji bağlamında önemli anlaşmalar ve ortaklıklar içindedir. Dış politik gerekçeleri ve çıkarları Orta Asya'da varlık olarak küresel çıkarlarını da etkilemektedir.

Azerbaycan’ın dış politikasında büyük devletlerin öneminin fazla olduğu kadar coğrafi bağlamda yakınlık içerdiği Orta Asya ülkeleriyle iyi ilişkiler de önemli yer kaplamaktadır. Siyasi, ekonomik ve enerji alanında ortaklıklar yürütülerek bu bölgeyi bir çıkar alanı olarak görmektedir. Enerji alanının yanı sıra bölge ülkelerinin Türk devletleri olması nedeniyle Azerbaycan için ayrı bir önem atfetmekte. Kurulacak herhangi bir Türk Birliği özelinde ilişkiler genel anlamda iyi yönetilmek istenmektedir. Ayrıca Azerbaycan Orta Asya devletleri için adeta bir ticaret yoludur. Enerji kaynaklarının sorunsuz geçişi ve taşınması için ilişkiler ülkeler için özellikle ekonomik anlamda çok önemlidir.

Doğu-Batı ekseninde bir enerji koridoru oluşumu için şüphesiz Azerbaycan önemi büyüktür. En önemli projelerden biri olan Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı ile Orta Asya enerji kaynaklarının Avrupa’ya taşınması hedeflenmektedir.

Azerbaycan-Kazakistan ilişkileri de bu bağlamda büyük önem atfetmektedir. Kazakistan petrolü bu hat sayesinde Avrupa’ya taşınmaktadır. Ayrıca Kazakistan-Azerbaycan ilişkileri Hazar Denizi statüsü konusunda da uyum içindedir.

Orta Asya'da bir diğer ülke olan Özbekistan ile ilişkiler siyasi anlamda büyük gelişim kat etmiştir. Özbekistan, Azerbaycan-Ermenistan arasındaki Karabağ sorununda arabuluculuk yapmayı teklif etmiştir. İki ülke arası ilişkilerin gelişimini BM nezdinde daha net anlayabiliriz. Rusya Ermenistan yanlısı bir görüş sergilerken Özbekistan Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü üyesi olmasına rağmen Azerbaycan tarafında yer almıştır. Ayrıca enerji anlamında Rusya bağımlılığından kurtulmak amacıyla Azerbaycan ile Özbekistan şirketleri arasında anlaşmalar yapılmıştır. Bu çerçevede Özbekistan enerji kaynakları Avrupa pazarlarına taşınması hedeflenmektedir.

Azerbaycan-Türkmenistan ilişkileri ekonomik bağlamda önemlidir. 2008'de kurulan iş birliği ile yatırımların ve ticari ilişkilerin geliştirilmesi hedeflenmiştir. Enerji alanındaki iki ülkenin de varlığı ilişkileri güçlendirmektedir. Ayrıca Türkmenistan petrollerinin transit geçişi için Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı önem arz etmekte. Ayrıca iki ülke arasındaki en büyük sorun da Hazar denizi yasal statüsü hakkındadır.

Kırgızistan ile ilişkiler önemli ölçüde kültürel ve tarihsel bağlara dayanmaktadır. SSCB’den kalan ortaklıklar giderek geliştirilerek devam ettirilmiştir. Ekonomik ilişkilerde gelişim için Ortak İş birliği Komisyonu kurulmuştur. İki ülke arası ilişkilerde enerji bağlamında petrol önemli yer tutmaktadır.

Sonuç

Orta Asya enerji kaynakları açısından zengin coğrafi konuma sahip bir bölgedir. Özellikle bölgede SSCB hakimiyeti kalktıktan sonra bağımsız olan ülkeler uluslararası sisteme eklemlenmiştir. Bu havzada bulunan kaynakların başta petrol ve doğalgaz olmak üzere Avrupa ve dünya geneline aktarımı konusunda önemli anlaşmalar son 30 yıl özelinde artış göstermekte. Bölge özellikle bölgeye yakın İran, Azerbaycan, Afganistan, Rusya, Çin, Türkiye gibi devletlerin stratejik ve ekonomik bağlamda çıkarlarının olduğu bir yer haline gelirken ABD ve Avrupa Birliği için de büyük ölçüde önem taşımaktadır. İlişkiler çok boyutlu şekilde ve dünya genelini ilgilendiren ölçüde geliştirilmektedir. Özellikle Batı nezdinde ülkelerin Rusya güdümünden çıkarılması hedeflenmekte. Ayrıca Çin gibi başta ticari ve ekonomik anlamda yükselen bir gücün enerji anlamında bölgedeki varlığı, Rusya’nın geçmişten gelen bağları sürdürme isteği bu bölgedeki önemi arttırmaktadır.

Kaynakça

Babayev, K. ‘‘Azerbaycan’ın Stratejik Önemi ve Enerji Güvenliği’’, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Edirne:2017.

Chaychı Semrarı, M. ‘‘Enerji Güvenliği Bağlamında Orta Asya Enerji Politikaları’’, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum:2015.

Demir, D. ve Kuveloğlu Taşkın, D. ‘‘Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Enerji Yoksulluğu’’, Uluslararası İktisadi ve İdari Çalışmalar Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, Aralık 2023.

Köse, G. ‘‘Orta Asya (Türkistan) Enerji Meselesi: Enerji Potansiyeli ve Aktörler’’, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt:13, Sayı:72, Ağustos 2020.

Özkan, G. ‘‘Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkasya’daki Bölgesel Politikasında Enerji Güvenliği’’, Akademik Bakış, Cilt:14, Sayı:17, 2010.

Özsoy, B. ve Sipahi, E.B. ve Sayın, Y. ‘‘Orta Asya’da Enerji Politikaları ve Küresel Rekabet Bağlamında Türkiye’nin Rolü Üzerine Bir Değerlendirme’’, Akademik Bakış, Cilt:15, Sayı:30, 2022.

Syzdykova, A. ‘‘Kazakistan’ın Yenilenebilir Enerji Potansiyeli’’, Ekonomik, İşletme ve Maliye Araştırmaları Dergisi’’ Cilt:2, Sayı:1, 2020, (ss.79-88).

"Tacikistan Enerji Sektörü", Türkiye Dışişleri Bakanlığı, [https://mfa.tj/tr/istanbul/tacikistan/enerji-sektoru](https://mfa.tj/tr/istanbul/tacikistan/enerji-sektoru), Erişim Tarihi: 8 Şubat 2024.

Yazar, Y. ‘‘Enerji İlişkileri Bağlamında Türkiye ve Orta Asya Ülkeleri’’, SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık, Haziran 2011.